Wat is een focusgroepbijeenkomst (FGB)

Een ‘focusgroepbijeenkomst’ is een specifieke manier van onderzoek, van informatieverzameling.
Het is een vorm van research, hoewel de term niet zo formeel is en ook de bijeenkomst zelf lijkt op een geïnteresseerd rondetafelgesprek tussen personen met een gemeenschappelijke interesse op een gemeenschappelijk onderwerp. Maar schijn bedriegt: een FGB moet aan heel veel eisen voldoen wil het ‘research’ heten. Het woord ‘focus’ wijst erop dat de aanwezigen iets gemeenschappelijks hebben; meestal houdt het gespreksonderwerp van de FGB verband met een gedeelde achtergrond, ervaring, positie, of een aanstaande of eerder gedane keuze of ervaring.

Een FGB kun je wat betreft het doel vergelijken met het afnemen van een interview, het laten invullen van een enquête, of het observeren van een persoon in bepaalde situaties. Het doel is iets van de persoon te kunnen zeggen, diens mening, diens gedrag, diens sociale vaardigheid, diens normen, diens achtergrond bij keuzes, of wat dan ook. De vorm van afname is wel anders dan een persoonlijk interview. Bij een FGB wordt een aantal deelnemers uitgenodigd voor een bijeenkomst, die wordt begeleid door een gespreksleider. Dit gebeurt vaak met nog een 2e persoon erbij, een observator die kan inspringen als inhoudelijke toelichter, en een notulist die alleen vastlegt.

Tijdens de FGB wordt een aantal van te voren vastgestelde vragen besproken. De rol van de gespreksleider is dat hij/zij moet zorgen dat iedereen uiteindelijk gelijkelijk aan de beurt komt, en moet doorvragen waar nodig. Het uitgangspunt is een individueel interview, maar dat wordt uitgevoerd in een groepsomgeving. Iedere dwang, ook sociale, moet echter worden vermeden.
Als iedereen wat gezegd heeft kan de gespreksleider op zoek gaan naar overeenkomsten, verschillen of een resulterende vervolgvraag. Het is maar beperkt een gesprek tussen deelnemers; die kunnen elkaar vooral vragen stellen. Elkaar in de spiegel helpen kijken. Bij 6-8 deelnemers, en relatief korte spreektijd van de gespreksleider komt een FGB neer op 90% van de tijd luisteren! Dat kan veel zelfbeheersing vragen als je voor je gevoel veel kwijt wilt.

De grens tussen gewenste en ongewenste actieve beïnvloeding van de ene deelnemer naar de andere is subtiel; de gespreksleider heeft hierbij een grote rol, en kan hierop zicht proberen te krijgen door naar motieven te vragen bij veranderde meningen. Na afloop worden de antwoorden op individueel (via eigen antwoordbalk) en collectief niveau (‘de meerderheid, de minderheid, bijna allen’ via notulist) beschreven, niet veel anders dan bij semi-gestructureerde interviews. Dat bij elkaar zijn de onderzoeksgegevens. Soms wordt dit gedaan met hulp van opnameapparatuur. Als er meerdere FGB’s zijn gehouden, volgt nog bundeling van informatie. Het is nodig te bepalen of het FGB-verslag aan de deelnemers wordt toegestuurd en of commentaar erop wordt meegenomen. Meestal is dat zo, maar het moet duidelijk zijn dat interpretatieve zaken exclusief het recht zijn van de onderzoekers.

FGB is arbeidsintensiever omdat de voorbereiding en de nabewerking van de resultaten veel tijdrovender zijn dan het scoren van een interview of enquête, onder meer omdat de relatief open vorm nodig maakt dat achteraf de reacties van de deelnemers worden geïnterpreteerd, en in bepaalde clusters van reacties worden ingedeeld. Met de 3-traps-benadering is dat overigens eenvoudiger. Het is ook ingewikkelder omdat aan de ene kant de deelnemers vrij mogen reageren, terwijl toch van iedereen op bepaalde punten een reactie of mening wordt verwacht; en in het ideale geval ontstaan ook door het proces van bij elkaar zitten (de ‘boiling pot’) nieuwe inzichten bij de deelnemer. De FGB heet kwalitatief onderzoek omdat er geen cijfers aan te pas komen. Eigenlijk is dat niet helemaal waar: als meerdere FGB’s worden gehouden onder een groep personen met een zekere representativiteit, dan zijn ook semi-kwantitatieve resultaten mogelijk.

Wat verwacht je van de deelnemers?

Van de FGB deelnemers wordt veel gevraagd omdat zij maximaal voor zichzelf moeten spreken, en 100% respectvol moeten zijn naar andere deelnemers omdat niet alle opvattingen gedeeld worden.

Wat zijn de voordelen van een FGB?

Het is relatief efficiënt om met FGB informatie te verzamelen (je spreekt namelijk verschillende deelnemers tegelijkertijd), maar daar staat tegenover dat nabewerking nodig is. De interne dynamiek van een FGB voorkomt doorgaans eenzijdigheid. Respondenten bevragen elkaar, spreken elkaar tegen en geven argumenten voor hun standpunten. Dat kan mislukken als er vooraf een eenvormige opinie is, en/of deelnemers elkaar deels kennen. Mits de gespreksleider geaccepteerd wordt en voorbereid is, leidt groepsdynamiek op natuurlijke wijze tot aandacht voor de belangrijkste aspecten. Een voordeel is dat waar men het eens of oneens is, dat dit direct merkbaar is. Er is bij doorvragen vaak meer consensus dan op eerste gezicht lijkt.
Een belangrijk voordeel is dat deelnemers door hun betrokkenheid achteraf meestal tevreden zijn, hun stem is gehoord; een uitzondering vormen boodschap-deelnemers, die het eindresultaat alleen beoordelen op het terugvinden van het eigen standpunt.

Wat zijn de nadelen? 

Het aantal vragen dat beantwoord kan worden is gelimiteerd. Maximaal tien onderwerpen per uur bij 6 deelnemers, maar veel minder als iedereen gehoord moet zijn en verdieping en/of afronding per onderwerp wordt nagestreefd. Maximaal 1 complexe vraag! Het kan voor deelnemers bij persoonlijk beladen onderwerpen moeilijk zijn 90% of meer van de tijd te moeten luisteren. Om een FGB te leiden is veel expertise nodig zowel op inhoud als op procesbewaking. En extreme taalvaardigheid omdat mensen zich zeer verschillend uiten: bijvoorbeeld laagopgeleiden verbaliseren anders en komen lastiger uit de verf. Het evenwichtig aandacht geven en vermijden van dominante inbreng (‘onbenoemde woordvoerder’) is een kunst. Sociale wenselijkheid vermijden is een punt.

Praktische aanpak

Een FGB heeft een tevoren afgesproken duur en agenda. De agenda geeft doorgaans alleen topics aan, niet de vorm waarin het besproken wordt. Dat is een keuze van de onderzoekers. De deelnemers zijn tevoren op de hoogte gebracht van de agenda, het doel, de spelregels en de aanwezige andere functionarissen (rollen).
Het gebruiken van opname apparatuur vereist consent van de deelnemers. Deze zijn er alleen om het notulen maken te vereenvoudigen; direct na daarna worden bandopnames vernietigd.

Extra opties 

Een FGB kan effectiever worden gemaakt door deelnemers (vlak) van tevoren extra informatie te geven. Ook helpt het als men niet weet wie de andere deelnemers zullen zijn. Een FGB kan profiteren van afwisseling. Zo kan bv een pauze worden gepland, waarin de onderzoeksleiding de antwoorden van daarvoor bewerkt en in bepaalde vorm voorlegt in de ronde erna. Een FGB kan veel levendiger worden als er 1 gespreksleider is aangevuld met een ‘side-kick/observator’. Die observeert, en is bij voorkeur deskundig. Deze neemt niet deel aan het gesprek, maar de gespreksleider kan commentaar vragen (evt. volgens een tevoren afgesproken scenario). De side-kick kan ook het recht hebben 1 of 2 keer het woord te vragen.

Waar is de FGB niet voor bedoeld?

De ogenschijnlijke vrijheid van vorm en inhoud van een FGB leidt ertoe dat sommige onderzoekers deze willen gebruiken als audit of als instrument om een dialoog te krijgen.

Een FGB is geen audit voor misgegane zaken

Een FGB is niet een methode die antwoord geeft op de vraag wat concreet misging bij een slechte ‘uitkomst’, Voor dergelijke onderzoeksvragen is bijna altijd een combinatie van 2 methoden nodig. Allereerst een onderzoek met een groot bereik dan (dus bijvoorbeeld een enquête waarbij de situatie wordt verkend bij de verschillende deelnemers en waarbij je kan meten hoe groot een mogelijk probleem is en welke oorzaken er ten grondslag aan liggen). De tweede methode is volstrekt onafhankelijk en rigoureus uitpluizen van die misgegane situaties, per casus, waarbij elke theoretisch mogelijke factor aandacht krijgt (audit).

De tweede aanpak, de audit, heeft onafhankelijke experts nodig terwijl de betrokkenen zelf alleen als informatiebron kunnen fungeren. Zelden brengt de moeder zelf naar voren dat ze rookte (25% van de babysterfte hangt ermee samen), niet snel reageerde op minder leven, of andere regels niet naleefde; nog minder waarschijnlijk is dat ze kleine risicofactoren naar voren brengt. Maar ook de betrokken artsen en verloskundigen zijn minder geschikt: bij medische audits van babysterfte waar het uitpluizen en beoordelen mede door de betrokken artsen plaatsvindt wordt in 25-30% een vermijdbare factor gevonden, door onafhankelijke artsen bij 75%; het mechanisme van een blinde vlek voor eigen fouten geldt bij persoonlijke zaken iedereen.

Een FGB is dus geen vorm van onderzoeksparticipatie, integendeel. Het is een vorm van informatie-verwerving in 1 richting. De onderzoekers registreren, en proberen via methodes de geïnterviewde via de ervaring te bereiken. De oplossingen die de geïnterviewde wenst zijn diens/haar reflectie van die ervaring. Het weergeven hiervan is het doel van de FGB, en ook het weergeven van de gevoelde belemmeringen tegenover andere oplossingen of een ander gezichtspunt (waarvoor de groepsvorm van FGB dient).

FGB is geen beleidsmatige dialoog; geen gehoorzitting

Tenslotte moet een FGB niet worden gezien als een dialoog, een situatie waarin belanghebbenden met elkaar tot overeenstemming proberen te komen. Ook niet als een hoorzitting waarbij na afloop de beleidsverantwoordelijke de inbreng in besluitvorming kan formaliseren. Onderzoek kan – door uitnodiging van een belanghebbende – een belanghebbende erkennen als deel uitmakend van de groep over wie iets wordt gezegd, maar de onderzoeker moet de representativiteit bepalen om iets te kunnen zeggen over de toepasselijkheid van resultaten boven die ene persoon of die paar personen die zijn gesproken. Daaraan ontleent onderzoek het gezag.

Bij onderzoek bij een FGB is er sprake van een kennisvraag, en geen gelijk- of erkenningvraag. Een luisterzitting, geen hoorzitting. Een onderzoeker heeft geen positie als erkenner van het probleem. De figuur die meteen ontstaat als de onderzoeker wel een onderhandelings- of erkenningsrol krijgt, is dat een onderzoeker goed is naar de mate waarin het standpunt van de ervaringsdeskundige wordt overgenomen.

Het advies

We hebben geadviseerd om niet een FGB te organiseren. Er zijn andere en betere onderzoeksmethodes (audit, enquête) om het probleem (de grootte ervan) en de oorzaak van het probleem in kaart te brengen. Voor een mogelijke verdieping op het vraagstuk zouden persoonlijke interviews (semi gestructureerd) worden gedaan waarbij er geen interferentie kan optreden tussen verschillende deelnemers.

Bovenstaande uiteenzetting is een samenvatting. Bent u geïnteresseerd in het gehele document, dan kunt u dit opvragen door een mail te sturen naar info@triqs.nl